Cultuurshock カルチャーショック
Onlangs hebben wij de herdenkingsdienst van mijn Belgische Pleegmoeder afgerond in Leuven. De laatste keer dat ik afscheid nam een van mijn familieleden was van mijn grootmoeder, 10 jaar geleden. Ik keerde aantal keer terug naar Japan, vlak voor, meteen erna haar dood, een paar maanden later, binnen een jaar en telkens volgens boeddhistische rituelen. Echter, in België was het afscheid opvallend snel voorbij in de zin van de rituelen. Wat bij mij een cultuurschok veroorzaakte.
In de afgelopen jaren zijn er veel van mijn oudere leraren in de wereld van vechtsporten en Japanse kunstenwerelden één voor één overleden. Elke keer als dit gebeurt, hoor ik van functionarissen in Nederland, België en de Verenigde Staten die vragen: "Een Japanse leraar is overleden. We weten niet wat te doen bij dergelijke ceremonies. Kun je ons begeleiden? Dan moet ik telkens met ze bespreken over de gedetailleerde timing en methoden voor het versturen van condoleance telegrammen, overboekingen, rouwbloemen, enz. en met wie ik contact moet opnemen etc. Verder als iemand er bij het afscheid moet zijn, wat moet diegene aankleden en hoe kan ik gedragen?
Deze keer werd ik geconfronteerd met het feit dat de afscheidsrituelen in Nederlandse protestantse of katholieke en Belgische katholieke gemeenschappen totaal verschillend zijn. Het kan voor jullie allemaal ook volledig nieuw zijn hoe een Japanse begrafenis plaatsvindt. Dus, hoewel het niet past bij het vrolijke seizoen van Kerstmis en het nieuwe jaar, wil ik deze keer graag over de Japanse begrafenis bespreken.
In Japan zijn er verschillende religies, en tradities variëren ook per regio. Zelfs binnen het belangrijke Boeddhisme zijn er veel stromingen, en er zijn grote verschillen tussen stedelijke en landelijke gebieden met overvloedige natuur. In dezelfde Dojo voor vechtkunsten heeft elke voorouder verschillende geloofsovertuigingen gehad, en ik heb ceremonies van verschillende sekten meegemaakt.
Overleiden
Toen ik een klein kindje was, was het gebruikelijk dat wanneer iemand overleed, het lichaam thuis werd opgebaard of, zelfs als iemand in het ziekenhuis was overleden, naar huis werd gebracht. Tegenwoordig lijkt het vaker voor te komen dat uitvaarten worden gehouden in begrafeniscentra in woonwijken of buurthuizen.
Er zijn geen strikte regels over wanneer een condoleance of begrafenis moet plaatsvinden na het overlijden, maar volgens de wet moet geen crematie binnen 24 uur na het overlijden of geboortedood worden uitgevoerd. Daarom is het gebruikelijk om de avond na het overlijden een condoleance te houden en de begrafenis op de dag daarna.
Sterfbed In Japan wordt de ritueel ceremonie vaak uitgevoerde wanneer iemand overlijdt, die “Shini-mizu” wordt genoemd. In dit ritueel is het gebruikelijk om de lippen vochtig te maken door water aan te brengen met wattenbolletjes aan het uiteinde van een eetstokjes. Vroeger werd het “Shini-mizu” ritueel vlak voor het overlijden van de persoon uitgevoerd. Men geloofde dat wanneer water door de keel ging, de persoon nog in leven was. Aangezien het geluid van water dat door de keel gaat ophield wanneer de persoon stopte met ademen, zou dit ritueel mogelijk zijn gebruikt als middel om de dood vast te stellen voordat de medische wetenschap zich ontwikkelde. Tegenwoordig wordt het doorgaans uitgevoerd nadat de persoon zijn laatste adem heeft uitgeblazen.
Volgens een oud document, vroeg Boeddha aan zijn leerlingen om water toen hij stervende was omdat zijn mond droog was. Toen ze geen water konden vinden, schonk een berggeest op de sneeuwberg een kom zuiver water en bood het aan. In het boeddhisme wordt geloofd dat wanneer iemand sterft en naar de andere wereld gaat, ze niet meer kunnen eten of drinken, dus het wordt als wenselijk beschouwd dat ze voor hun vertrek naar de andere wereld nog wat water kunnen drinken. Dit symboliseert het ontvangen van het laatste water voordat de overledene vertrekt naar de andere wereld en dient als een wens voor een goede reis naar het volgende leven.
Afhankelijk van de regio worden er verschillende betekenissen toegekend aan de plaats waar water wordt geschept of aan de gebruikte gereedschappen. Er worden diverse rituelen uitgevoerd waarbij water op verschillende manieren wordt aangeboden. In het Jōdo-Shinshū - boeddhisme en het christendom is er geen specifieke gewoonte om water in de laatste fase te nemen in mond, en elk heeft zijn eigen rituelen. In het shintoïsme bestaat er een ritueel met betrekking tot "dood water", maar in plaats van chopstick worden takken van de Sakaki-boom gebruikt. Dit ritueel wordt uitgevoerd met het geloof dat het dient om de onzuiverheden van de dood te reinigen.
Reiniging en Inleggen in de doodkist
Uitvaartrituelen worden altijd voorafgegaan door het plaatsen van het lichaam in de kist, en hiervoor worden verschillende ceremonies uitgevoerd. Hier zullen we de rituelen van het wassen van het lichaam en het plaatsen in de kist bespreken.
Ten eerste is het wassen van het lichaam, waarbij water over het lichaam van de overledene wordt gegoten om het te reinigen. Deze ceremonie heeft tot doel de wereldse onreinheden weg te wassen, de persoon voor te bereiden en hen gemakkelijker naar het hiernamaals te leiden. In gevallen van langdurige ziekte of wanneer het moeilijk was om te baden, of als de overledene een voorkeur had voor baden, wordt deze ceremonie ook uitgevoerd om aan de wens van de nabestaanden te voldoen om de overledene voor het laatste afscheid netjes te maken. Er zit ook een symbolische betekenis achter, vergelijkbaar met het baden van een pasgeboren baby, waarbij men hoopt op een hernieuwde geboorte in het volgende leven.
Vervolgens is er de ceremonie van het plaatsen in de kist, waarbij het lichaam vóór de begrafenis in de kist wordt gelegd. Deze ceremonie betekent dat de overledene, die tot nu toe in bed heeft gelegen, nu wordt overgebracht naar de kist, waardoor het een ontroerend moment wordt waarop de nabestaanden zich sterk bewust worden van het overlijden. Aanwezig zijn bij het plaatsen in de kist betekent dat de familie het overlijden accepteert, terwijl ze voor de laatste keer voor het uiterlijk van de overledene zorgen en samen de afscheidstijd doorbrengen.
Deze rituelen worden uitgevoerd door specialisten die vaak het vak hebben geërfd. Vooral de kistplaatsing wordt zorgvuldig uitgevoerd door specialisten zoals kistdragers, waarbij hun werk, zoals te zien is in de 2008 Japanse film “Depatures*1", indrukwekkend is. Deze rituelen vormen een indrukwekkende dienst aan de overledene, met aandacht voor details en schoonheid.*1 www.departures-themovie.com
Wanneer een overledene wordt neergelegd, heeft ook de richting van de kist betekenis. Het is gebruikelijk om het hoofd naar het noorden te richten (noordkant) en het gezicht naar het westen te laten wijzen. Een kort zwaard wordt op het bed geplaatst om de overledene te beschermen tegen kwade krachten terwijl hij eeuwig vertrekt. In de buurt van het hoofd van de overledene wordt een kleine tafel met een witte doek geplaatst, waarop een kaars wordt aangestoken en wierook wordt gebrand. Een kom waarin rijst is gekookt, wordt geplaatst, en daarin worden twee eetstokjes verticaal geplaatst. Dit ritueel vindt zijn oorsprong in de gewoonte om nooit eetstokjes verticaal in rijst te steken tijdens het eten, een les die velen van ons als kind van onze ouders hebben meegekregen. Het plaatsen van de kist in dezelfde richting als de doden, dus met het hoofd naar het noorden of het westen, wordt als ongunstig beschouwd vanwege de eerdergenoemde redenen.
Avondwake en uitvaart De uitvaart vindt doorgaans plaats op de dag na de condoleance, waarbij de uitvaart rituelen worden uitgevoerd. Bij het bijwonen van de uitvaart wordt van de deelnemers verwacht dat ze deelnemen aan verschillende ceremonies ter nagedachtenis aan de overledene. Een veelvoorkomende ceremonie is het ritueel van de wierook, uitgevoerd om te bidden voor de zielenrust van de overledene. De etiquette voor dit ritueel omvat het nemen van een beetje wierook, deze naar het voorhoofd brengen en vervolgens in een aparte bak, bekend als de "vuurpot," wierook strooien. Afhankelijk van de boeddhistische stroming die de ceremonie uitvoert, kan het zijn dat dit ritueel nog 1 of 2 keer wordt herhaald.
Begraven of crematie Het lichaam gaat na de uitvaart met de nabestaanden naar het crematorium. Japan staat momenteel bekend als het land met de hoogste crematiegraad ter wereld, waarbij in november 2022 99,9% van de overledenen gecremeerd werd. Deze trend wordt sterk beïnvloed door het boeddhisme. Veel Japanners belijden het boeddhisme, dat zijn oorsprong vindt in het oude India waar Boeddha na zijn overlijden werd gecremeerd. Dit heeft bijgedragen aan de crematiecultuur in Japan. Aan de andere kant was het oorspronkelijke Shintoïsme, een andere traditionele religie in Japan, meer gericht op aardse begrafenispraktijken. Tot aan het einde van het Tokugawa-tijdperk was er sprake van een periode van vermenging van shintoïsme en boeddhisme, waarin zowel crematie als begrafenis werden toegepast. Echter, door de wet op de scheiding van shintoïsme en boeddhisme tijdens de Meiji-restauratie werd begraven de dominante methode. Op plaatsen zoals Aoyama begraafpark, Zoshigaya begraafpark, waar mijn eerder voorouders rusten, werd begraven als methode ontwikkeld. Desondanks zijn er problemen ontstaan, zoals hygiënische kwesties en een gebrek aan begraafplaatsen als gevolg van de snelle bevolkingsgroei, waardoor crematie breed werd geaccepteerd en Japan bekend werd als crematieland.
In de afgelopen jaren is de vergrijzing toegenomen, wat heeft geleid tot een concentratie van de vraag naar crematoria en crematiediensten in stedelijke gebieden, waardoor de capaciteit voor crematies niet meer toereikend is. Volgens nieuwsberichten in juni 2023 zijn er situaties gemeld waarin men in sommige gemeenten 12 dagen moest wachten. Het blijkt moeilijk om nieuwe crematoria te bouwen, en sommige gemeenten hebben problemen met het verkrijgen van geschikte locaties en het verkrijgen van de instemming van de bevolking.
Ook maakt men zich zorgen over de begraafplaatsen voor moslims die in Japan wonen. In de islam is begraven gebruikelijk, en er zijn beperkte begraafplaatsen voor begraven binnen het land. Er zijn er slechts zeven in Oost-Japan, waaronder Hokkaido, Ibaraki, Saitama en Yamanashi, en enkele in West-Japan, zoals Kyoto, Wakayama, Hyogo en Hiroshima. Er is geen enkele in Kyushu. Deze situatie vormt een probleem bij het voldoen aan religieuze vereisten voor begraven.
De verzameling van de botten van de overledene Na de crematie vindt er nog een ritueel plaats en dat is de "ceremonie voor het opheffen van de botten" betekent. Bij het opheffen van de botten werken twee mensen samen met een paar eetstokjes om één bot op te pakken en in een urn te plaatsen. Hoewel dit op het moment zelf misschien niet opvalt, is het gebruikelijk om eetstokjes van ongelijke materialen, zoals hout en bamboe, te gebruiken. Deze gewoonte symboliseert dat dit een ritueel is dat wordt uitgevoerd in de wereld na de dood, die het tegenovergestelde is van het huidige leven.
De term "橋”(hashi) (de brug slaan tussen dit leven en het leven na de dood) wordt vertegenwoordigd door het gebruik van "箸" (hashi), wat eetstokjes betekent. Het is een soort woordspel. Door specifieke handelingen uit te voeren die niet gebruikelijk zijn in het dagelijks leven, wordt de ceremonie voortgezet om ongeluk te vermijden.
Daarna keert de urn met de overblijfselen van het skelet terug naar de familie. Hoewel dit niet wettelijk verplicht is, bewaart de familie de botten gedurende 49 dagen thuis en brengt ze dan naar het graf van hun voorouders om daar te worden bijgezet. Tegenwoordig zijn er families zonder graf, en in dergelijke gevallen wordt er gekozen voor verspreiding van de as ergens. Sommige gezinnen, vanwege de onmogelijkheid om een begraafplaats te kopen, kiezen ervoor om een appartementstype begraafplaats te gebruiken. Mensen zonder nakomelingen, die vrezen dat niemand na hun dood voor hun graf zal zorgen, kiezen ervoor om alleen het strottenhoofd te scheiden en in grote tempels te bewaren voor eeuwige herdenking. In de wereld van de krijgskunsten is het gebruikelijk om delen van het strottenhoofd op een specifieke plek, zoals een familiegraf of een graf met een bloedverwant, bij te zetten.
Herdenkingsdienst Tot en met 49 dagen de overleden komt de monnik elke week naar overgeblevene huis om soera’s op te zeggen. Toen mijn grootmoeder stierf, herinner ik me dat ik achter de monnik zat en met toewijding soera’s opzei, in de hoop dat ze veilig naar de wereld van Boeddha zou gaan, niet naar de hel. Naast de gebruikelijke grote ceremonies na 1, 2, 6, 12, 16, 22, 26, 32, 36 en 49 jaar, bezoekt de monnik in ons geval elke maand ons huis om soera’s op te zeggen bij familie alter.
Het algemene doel van boeddhistische uitvaarten en ceremonies is het bieden van hulp bij het begeleiden van de overledene naar het zo pijnloze mogelijke Boeddhistische paradijs na de dood. Hoewel familieleden hun best hebben gedaan om de overledene in deze wereld te helpen, is het ook na de dood noodzakelijk om de overledene te blijven helpen. Gebaseerd op de verering van voorouders, wordt aangenomen dat de overledene een god wordt en het huis beschermt.
Deze rituelen bieden de gelegenheid om samen te zijn en te bidden voor de overledene, evenals het eren van prestaties en goede daden uit het verleden. Over het algemeen is het doel om de herinneringen aan de overledene te koesteren en over te dragen aan toekomstige generaties.
Conclusie
Tijdens mijn afstudeerperiode overleed mijn grootvader. Daardoor kon ik niet direct naar Japan terugkeren, hem niet zien voor zijn overlijden, niet deelnemen aan de condoleance en de begrafenis, en evenmin aan alle andere ceremonies deelnemen. Aan de andere kant kon ik wel afscheid nemen van mijn grootmoeder, tien jaar geleden overleden. Ik kon bijna alle boeddhistische ceremonies bijwonen, zowel voor als na haar overlijden, en mijn familie ondersteunen. Het afscheid van mijn grootmoeder verliep geleidelijk en helder door alle ceremonies, en als ik aan haar denk, herinner ik me alleen maar plezierige dingen. Dat was heel fijn.
Maar tot op de dag van vandaag kan ik nog steeds niet zonder schaamte praten over het afscheid van mijn grootvader zonder tranen. Ik was erg gehecht aan mijn opa en soms overvalt de verdrietigheid me nog steeds.
Japanse begrafenisrituelen hebben hun eigen cultuur en gebruiken, en er zijn elementen die verschillen van begrafenissen in andere landen. Deze elementen hebben hun wortels in verschillende religies en culturen zoals het boeddhisme, shintoïsme en krijgskunsten.
In Japanse begrafenissen staat het respecteren van de overledene en het bidden voor hun zielenheil centraal. Vooral bij boeddhistische begrafenissen, beïnvloed door het boeddhisme, worden verschillende rituelen uitgevoerd om de reis naar het hiernamaals te ondersteunen. Dit omvat niet alleen het bidden voor het zielenheil van de overledene, maar biedt ook gelegenheid voor familieleden en deelnemers om de overledene te herdenken en samen te zijn.
Bovendien worden er in Japanse begrafenissen unieke rituelen uitgevoerd, zoals ceremonies om de ziel na de dood te begeleiden en de "kotsuage-shiki" waarbij de botten worden verzameld. Deze rituelen zijn geworteld in de Japanse religie en cultuur en kunnen voor buitenlanders vreemd en mysterieus lijken.
Japanse begrafenisrituelen vervullen niet alleen de rol van het begeleiden van de overledene, maar spelen ook een belangrijke rol bij het helpen van de overlevenden om positief verder te gaan met hun leven. Door langzaam afscheid te nemen en verdriet te delen via de rituelen, wordt verwacht dat de levenden de kracht krijgen om niet alleen voor het zielenheil van de overledene te bidden, maar ook om positief naar de toekomst te kijken.
Aya Masuhara増原 彩
KIYOMIZU BV/ AMU Mediation